Een geklutste wereld

Geklutste werelden. We, mensen met uiteenlopende achtergronden en culturen, wonen vaak fysiek op één plek — in een wereldstad — maar leven mentaal elders. Dankzij digitalisering is het steeds eenvoudiger geworden om op afstand verbonden te blijven met je thuisland en cultuur. Waar migranten vroeger de lokale taal moesten leren om te kunnen functioneren, is het nu mogelijk om te emigreren en je eigen taal te blijven spreken, omringd door landgenoten. Wereldsteden zijn mozaïeken geworden van uiteenlopende gemeenschappen.

Een wereld door elkaar geroerd. Culturen leven fysiek samen, maar vormen zelden een hecht geheel. De vloeistof is geroerd, maar nog niet gemengd. Waar fysieke afstand vroeger een natuurlijke buffer vormde, leven culturen nu zij aan zij in steden, terwijl men digitaal verbonden blijft met het land van herkomst. Extremisten, populisten, complotdenkers en haatpredikers maken dankbaar gebruik van deze situatie om oude tegenstellingen aan te wakkeren. De ‘geklutste wereld’ is kwetsbaar voor radicalisering, desinformatie en geweld — van georganiseerde terreur tot de willekeur van ‘lone wolves’.

Verkruimelende cohesie. In deze gefragmenteerde samenleving kalft sociale samenhang af. Vroeger was wederzijdse afhankelijkheid een motor voor integratie: nieuwkomers leerden de taal om te kunnen werken of sociaal te functioneren. Nu is het mogelijk om binnen de eigen cultuur te blijven leven, digitaal verbonden met het thuisfront, en toch overal ter wereld te wonen en werken. Zo leven steeds meer groepen in steden langs elkaar heen. Steden veranderen in tribale verzamelplaatsen, zonder gedeeld sociaal weefsel. Diezelfde kloof bestaat tussen stad en platteland: waar steden kosmopolitisch en progressief zijn, overheerst op het platteland vaak conservatisme en nationalisme.

De digitale transitie. We bevinden ons in een overgangstijd: van een wereld van gesloten grenzen en lokale tradities naar een digitale samenleving waarin culturen, economieën en identiteiten wereldwijd verweven raken. Techgiganten bieden grensoverschrijdende diensten, arbeidsmarkten internationaliseren en migratie neemt toe door economische, klimatologische en politieke spanningen. Onvermijdelijk bewegen we richting een mondiale samenleving waarin klassieke, geografisch gebonden culturen zich verspreiden, terwijl nieuwe sociale structuren zich slechts langzaam vormen.

Niet terug, maar vooruit. Populistische reflexen — het terugverlangen naar een geïdealiseerd verleden — bieden geen oplossing. De wereld van fysiek gescheiden culturen keert niet terug. Grenzen sluiten helpt niet tegen digitalisering, globalisering of migratie. Het enige duurzame perspectief is meebewegen. Dat betekent erkennen dat we midden in een mondiale transitie zitten, die actief begeleid moet worden in plaats van tegengewerkt.

Ruimte voor samenwerking. Overheden moeten internationale samenwerking tussen burgers, bedrijven en wetenschappers actief ondersteunen. Wetgeving, arbeidsmarkten en beleid moeten aangepast worden aan de nieuwe werkelijkheid. Het nationale belang zou moeten liggen in het stimuleren van internationale oriëntatie: goed voor kennisuitwisseling, goed voor begrip. Dat betekent ook: wetgeving zo aanpassen dat wonen en werken over de grens wordt gefaciliteerd in plaats van belemmerd — wat nu nog vaak het geval is.

Tijd voor nieuw leiderschap. De geklutste wereld, op weg naar een vloeibare samenleving, vraagt om nieuw leiderschap — leiders die niet polariseren, maar verbinden. In de grote wereldsteden zijn vrijwel alle culturen vertegenwoordigd. De uitdaging is om van deze steden proeftuinen van menselijke samenwerking te maken: positieve smeltkroezen in plaats van broeinesten van conflict. Het is tijd voor leiders die deze transitiefase weten te begeleiden naar een nieuwe, inclusieve sociale orde.