De Vloeibare Samenleving of hoe digitalisering de samenleving transformeert.

 Inleiding. Bijgaand artikel is een hoofdstuk en actualisering uit het boek “The Digital Challenge for Europe” (2021) en is oorspronkelijk afkomstig uit het boek “De Vloeibare Samenleving” (2017). De digitalisering van de samenleving leidt tot gigantische veranderingen in de manier van leven van mensen en het opereren van organisaties en zullen uiteindelijk ook tot andere vormen van besturing van samenlevingen moeten gaan leiden. Om deze verandering enigszins te begrijpen wordt in dit artikel de vergelijking gemaakt met smeltend ijs. Natiestaten kunnen begrepen worden als ijsblokken, waarin iedereen gevangen zit in de eigen landsgrenzen, taal, cultuur, religie. Maar wat nu als de natiestaten gaan “smelten”, als mensen zich steeds meer wereldwijd gaan verplaatsen, op andere plaatsen gaan werken, van huis uit digitaal internationaal samenwerken in tal van vakgebieden, zich niet meer “landgebonden” gedragen maar interesse of vakgebied gebonden? Wat voor wereld ontstaat er dan? En hoe moet zo een gedigitaliseerde wereld bestuurd worden?

Faseovergang van ijsblokjes naar vloeibaar water, Om de maatschappelijke transformatie door digitalisering te illustreren, is een vergelijking met het smelten van ijsblokjes een passende metafoor. In de natuurkunde kan een “stof” afhankelijk van de omstandigheden in verschillende fasen bestaan. De drie belangrijkste en bekendste fasen zijn vast, vloeibaar en gas. Een stof zoals water in de vaste fase—een ijsblokje—heeft andere eigenschappen dan dezelfde stof in vloeibare vorm, hoewel de fundamentele moleculaire structuur van het water onveranderd blijft. Kortom, veranderingen in omstandigheden kunnen een stof van de ene fase naar de andere laten overgaan.

Op een vergelijkbare manier ondergaat de mensheid momenteel een soortgelijke faseovergang. Onder druk van digitalisering “smelt” de mensheid naar een vloeibare staat. Digitalisering verandert de omstandigheden zo ingrijpend, op zo’n grote schaal en in zo’n hoog tempo, dat de mensheid—en daarmee de samenleving—een nieuwe bestaansfase binnentreedt. Zolang de krachten die deze transformatie aandrijven—digitalisering en de bijbehorende technologische vooruitgang—doorgaan, zal dit proces voortduren. Uiteindelijk zullen alle individuen die in staat zijn zich aan deze verandering aan te passen—de “vloeibare” of mobiele leden van de samenleving—onderdeel worden van deze nieuwe fase. Aangezien digitalisering onomkeerbaar is, ligt het voor de hand dat de mensheid geleidelijk maar onvermijdelijk in een andere maatschappelijke fase zal belanden. Collectief maken we de overgang van “vast” naar “vloeibaar”.

De reis van de mensheid naar een vloeibare, mobiele samenleving. In deze vergelijking staan ijsblokjes symbool voor natiestaten, terwijl watermoleculen—of ze nu bevroren of vloeibaar zijn—individuen representeren. De mensheid bevindt zich in een overgang van vaste, traditionele samenlevingen, elk met hun eigen cultuur, taal en geografie, naar een digitale, vloeibare en mobiele samenleving. Steeds meer mensen worden “vloeibaar” door de mogelijkheden die digitalisering biedt. Momenteel leven we in een overgangsperiode van enkele decennia waarin elementen van zowel de traditionele als de digitale samenlevingen naast elkaar bestaan. De mensheid beweegt zich gestaag richting een globale, mobiele, vloeibare samenleving. Toch zullen er altijd “ijsblokjes” blijven bestaan—groepen of gemeenschappen die “bevroren” blijven binnen een veranderende samenleving.

De klassieke industriële tijd: een tijd van bevroren samenlevingen. Tijdens de klassieke industriële “ijsblokjesperiode” kon slechts een kleine elite—wetenschappers, politici, bedrijfsleiders of de rijken—de grenzen van de natiestaat overstijgen om internationaal te werken of te reizen, en zelfs dat gebeurde vaak vanuit een nationale invalshoek. Voor de overgrote meerderheid beperkte het leven zich tot het eigen land. De nationale identiteit bepaalde het individu, zelfs wanneer men tijdelijk of permanent elders woonde. Andere landen werden vooral ervaren via kranten, films of televisie en werden vaak met argwaan bekeken door het gebrek aan contact.

De digitale fase: toenemende fysieke en digitale mobiliteit. In de digitale fase worden mensen wereldwijd steeds mobieler, zowel fysiek als digitaal.

Fysieke mobiliteit verwijst naar mensen die, geholpen door goedkope reisopties, internet en smartphones, naar het buitenland verhuizen om te wonen of te werken, of die vluchten voor armoede en op zoek gaan naar een beter leven. Heden ten dage zijn honderden miljoenen mensen—ongeveer 3-4% van de wereldbevolking—fysiek mobiel. Deze groep omvat migranten met smartphones, wetenschappers, toeristen, kunstenaars, digitale nomaden en zakenmensen.

Digitale mobiliteit maakt het mogelijk om overal te werken. Mensen die digitaal werken, leven in twee werelden: hun fysieke locatie en de digitale ruimte waarin ze hun werk uitvoeren. Het aantal digitale werkers groeit snel. Twee derde van de wereldbevolking bezit momenteel een smartphone of computer, en de gemiddelde gebruiker besteedt zes uur per dag online. De coronapandemie heeft deze trend versneld, doordat docenten, bedrijven en organisaties massaal overschakelden op online werken. Naar verwachting zal deze verschuiving de wereldwijde populatie van digitaal mobiele werkers in de komende jaren aanzienlijk vergroten.

Leven en werken in de digitale ruimte. Tijdens deze digitale faseovergang raken steeds meer individuen los van hun lokale of nationale bindingen en gaan zij leven en werken in een digitale ruimte. Deze nieuwe realiteit—ook wel aangeduid als het “nieuwe normaal”—lijkt op het smelten van watermoleculen uit ijs: mensen worden minder gebonden aan een fysieke plaats en raken meer geïntegreerd in een virtuele, vloeibare, internationale omgeving.

Internet, sociale media, smartphones, maken dat vrijwel ieder individu zich individueel kan ontwikkelen. En het blijkt uit tal van onderzoeken, dat dat met gretigheid en overal gedaan wordt. De smartphone, met daar achter internet en sociale media, leidt wereldwijd tot een niet te stuiten emancipatie. Mensen zien, letterlijk, totaal andere perspectieven dan ze veelal gewend waren in hun land, cultuur, of “ijsblokje”. Dat leidt tot nieuwe contacten, nieuwe zakelijke mogelijkheden, nieuwe inzichten, een opener blik op de omgeving, een groter bewustzijn van de wereld om zich heen en bevrijding van een veelal beperkte omgeving

Bestuur van klassieke en digitale samenlevingen. Als we de klassieke samenleving vergelijken met ijs en de digitale samenleving met vloeibaar water, wordt duidelijk dat beide vormen om een andere aanpak van bestuur vragen. IJssamenlevingen—natiestaten—zijn gestructureerd, coherent en worden intern gereguleerd door nationale politiek, cultuur en wetten. Maar naarmate meer ijs smelt en individuen mobieler worden, voelen deze “waterdeeltjes” zich niet langer gebonden aan deze structuren. In plaats daarvan stromen ze vrij, fysiek en digitaal, over grenzen heen en vormen ze een globale, onderling verbonden samenleving.

Mobiele individuen—fysiek en digitaal—zoeken kansen, of dat nu is voor betere leefomstandigheden, werk, of veiligheid. Deze vloeibare mobiliteit vereist nieuwe systemen van bestuur en regelgeving die aansluiten bij de realiteit van een mondiale samenleving. Deze verschuiving lijkt ook op een terugkeer naar een nomadische staat, wat uiteindelijk overeenkomt met de natuurlijke toestand van de mensheid: een globale samenleving gebaseerd op gelijkheid en gedeelde middelen.

Een duale wereld: klassieke en digitale realiteiten. Vandaag de dag leven we in een duale wereld. Enerzijds is er de klassieke, geografisch gebonden en nationaal georganiseerde samenleving. Anderzijds ontstaat een digitale, internationale samenleving die nog geen gevestigde bestuursstructuren kent. Bedrijven gedijen in de digitale wereld en geven de voorkeur aan uniforme wereldwijde wetten en regelgeving. Voor consumenten is de digitale wereld al een integraal onderdeel van het dagelijks leven met internet en sociale media. Voor werknemers is de overgang echter ongelijk, met kansen voor sommigen en uitdagingen voor anderen.

Hoewel de vergelijking tussen smeltend ijs en een vloeibare samenleving niet perfect is, biedt deze waardevolle inzichten in de veranderingen die de toekomst van de mensheid vormgeven. Overheden en beleidsmakers moeten de complexiteit van deze duale wereld aanpakken, zodat zowel fysiek als digitaal mobiele populaties in beleid worden meegenomen terwijl de digitale samenleving verder groeit en klassieke structuren hervormt.