“Afbeelding gecreëerd met behulp van ChatGPT en DALL-E, AI-technologieën van OpenAI.”
Drie grote transformaties. De wereld bevindt zich op dit moment midden in een aantal ingrijpende transformaties.
- Politieke structuren worden doorbroken. Allereerst wankelt op dit moment de Westerse hegemonie, die lange tijd borg stond voor bewaking van de wereldvrede en internationale rechtsorde. Rusland, China, soms in combinatie met andere landen als Iran en Noord-Korea, dagen het klassieke Westerse model openlijk uit en pleiten zonder meer voor een andere wereldorde. Het zogenaamde BRICS model, opgericht door de landen China, Rusland, India, Brazilië en Zuid-Afrika, is zich aan het hervormen en laat nieuwe leden toe. Met als belangrijkste doel een alternatief te scheppen voor de door het Westen opgezette internationale overlegmodellen en rechtsorde. Vooralsnog lijken de deelnemers echter onderling grote verschillen te vertonen, zodat het er meer naar uitziet dat de internationale politieke tegenstellingen zullen toenemen dan afnemen.
- De klimaatcrisis. Daarnaast tekent zich de klimaatcrisis af, met daarachter de teloorgang van de natuur, verdwijning van biodiversiteit en vervuiling van de aarde. Deze problemen worden met name veroorzaakt door de overbevolking en het buitensporige consumptiepatroon van de Westerse wereld. Het economische groeimodel staat op gespannen voet met de eindigheid van de natuur en resources van de aarde. Teneinde een leefbare wereld te behouden, ook voor onze mede aard-bewoners, dient het instandhouden van een gezonde natuur het uitgangspunt te worden van ieder overheidsbeleid en voorrang te krijgen boven economische groei. De toename in omvang en frequentie van rampen zal overheden en bedrijven dwingen om hun manier van opereren drastisch te herzien. Ook dit thema leidt tot steeds grotere nationale alsook internationale spanningen.
- Digitalisering. Ten derde doorkruisen digitale ontwikkelingen deze eerste twee transformaties. Mensen zijn meer dan ooit wereldwijd met elkaar verbonden dankzij sociale media en het internet. Gelijkgestemden vinden elkaar gemakkelijker en nieuwe technologieën als AI schudden de wereld op en zullen een diepgaande invloed hebben op vrijwel alle beroepsgroepen, waardoor bedrijven en samenlevingen grondig gaan veranderen. De eerst genoemde twee transformaties, politieke veranderingen en klimaat, hebben al diepgaande effecten op de samenleving, maar de digitale ontwikkelingen zullen, meer dan de eerste twee, het leven van de mens en mensheid op de schop nemen. Het zijn evolutionaire ontwikkelingen voor de mensheid, die wereldwijd gaan leiden tot andere vormen van denken, samen werken en samenleven. Er zal wereldwijd een meer “vloeibare” samenleving ontstaan, die niet alleen qua technologie, maar ook qua bestuursvorm, samenwerking en menselijke ontwikkeling aanzienlijk af zal wijken, van wat nu in de wereld gangbaar is.
Van fysiek naar denkend wezen. Wat is er aan de hand? De mens evolueert al decennia maar nu versneld door digitale ontwikkelingen, van een fysiek wezen ondersteund door hersens (zoals alle dieren), naar een denkend wezen ondersteund door een fysiek organisme. In zijn oorsprong was de mens een groepsdier. Maar zijn evolutionaire ontwikkeling transformeert hem steeds meer tot een zelfstandig denkend individu. Deze verandering is van cruciaal belang, omdat daarmee de wijze waarop de mens zichzelf ontwikkelt en organiseert gaat en moet veranderen. Als groepsdier, draait het om het verdedigen en instandhouden van de groep, overeenkomstig kuddedieren. Als individu gaat het om zelfstandige ontwikkeling en verantwoordelijkheid, in communicatie of netwerkverband met de omgeving en gelijkgestemden.
Het falende groepsdier denken. Het succesmodel van het groepsdier denken heeft met name de laatste decennia geleid tot de desastreuze situatie waarin we nu beland zijn. Als groepsdier streefden we vooral naar de groei en rijkdom van de groep in competitie of oorlog met andere groepen, zonder veel oog voor de omgeving. De wereldbevolking is na de Tweede Wereldoorlog explosief gegroeid, gecombineerd met een enorme toename van de consumptie. Dit blijkt een rampzalige combinatie te zijn. De mensheid staat nu op de rand van een catastrofe doordat onze manier van denken, leven en besturen geen enkele rekening heeft gehouden met de natuurlijke omgeving, noch met de daar aanwezige biodiversiteit of diersoorten. Dat de mens onderdeel is van de natuur en daar tevens volledig van afhankelijk is, is in ons denken verloren gegaan in onze zucht naar welvaart en consumptie. Een radicale en snelle koerswijziging is noodzakelijk om de wereldbevolking te verkleinen, consumptie -met name in het Westen- te verminderen en de natuur voor verdere afbraak te behoeden.
De gegijzelde mensheid. Het groepsdier denken maakt dat de mensheid nog steeds, massaal, achter de ideeën en wensen van leiders aan loopt inplaats van te luisteren naar wetenschappers, onze wijzen, op tal van terreinen. Het huidige democratische model faciliteert het groepsdier mechanisme: de meerderheid heeft gelijk en niet de wetenschappelijke inzichten van een minderheid. Korte termijn gewin prevaleert daardoor boven lange termijn belang. Maar indien de mensheid de grote lange termijn vraagstukken niet adequaat oplost zijn catastrofes komende jaren onvermijdelijk. Het groepsdenken dat economische groei noodzaakt, grote internationale bedrijven promoot, concurrerende natiestaten met sterke leiders handhaaft heeft het menselijke individu gedegradeerd tot consument, loonslaaf en belastingbetaler. De belofte van de liberale democratie om de mens vrijheid en een goede welvaart te verschaffen, wordt op dit moment vermorzeld doordat gevestigde belangen van landen, bedrijven en een rijke elite de mens gevangen houdt in een inherent niet meer levensvatbare economische marktstructuur.
Van groepsdier naar individu. Wil de mensheid uit deze huidige impasse komen, en zijn vrijheid herwinnen, dan moet de mens de evolutionaire stap zetten van het groepsdier denken en functioneren naar een individueel denkend en verantwoordelijk wezen. Bij het denkende wezen in een gedigitaliseerde omgeving hoort individuele verantwoordelijkheid, bewustzijn en begrip (respect) voor de leefomgeving, communicatie in tal van netwerken met geestverwanten, zowel fysiek als digitaal, in een brede (globale) omgeving. Als individu kan de mens andere keuzes maken en loskomen van groepsdruk als reclame, promotiecampagnes, misinformatie en dominante populisten. Ons klassieke denken moet op de schop vanwege de vele problemen die die manier van denken veroorzaakt. Ons denken kan op de schop, omdat nieuwe technologieën het mogelijk maken ons anders te organiseren, anders te communiceren en anders samen te leven.
Digitale redding? Toeval of niet, op dit cruciale moment kan de vergevorderde digitalisering het verstandige deel van de mensheid en daarmee de mensheid als geheel te hulp schieten. Dankzij internet en sociale media zijn wetenschappers, onze wijzen, en vele andere individuen wereldwijd met elkaar in verbinding. Ze hebben dan misschien geen democratische meerderheid, maar binnen hun wereldwijde netwerk en vakgebied hoeven ze zich slechts te bekommeren om wie de beste argumenten heeft. Ze zijn bereid elkaar te overtuigen en gezamenlijk op te trekken met de beste argumenten of onderzoek, waarmee ze op lokaal niveau veranderingen kunnen bewerkstelligen.
Een wereldwijd netwerk van wetenschappers. Dankzij dit netwerk kunnen wetenschappers en denkers zich steeds beter organiseren en winnen ze aan kracht en macht. In tegenstelling tot de klassieke wereld en nationale democratieën, waar hun argumenten stuklopen op domme meerderheden en gevestigde belangen, gedijt deze stille revolutie in het digitale achterlandschap van de wereld. Duizenden videoconferenties vinden plaats waarin artikelen, onderzoeken en opvattingen over bijna ieder onderwerp worden uitgewisseld. Op lokaal niveau wordt naar deze kennis gezocht en wordt er naar gehandeld.
Honderden miljoenen mensen in contact. Duizenden vrijwilligers organisaties en NGO’s op het gebied van duurzaamheid, bevolkingsplanning, behoud en herstel van natuurgebieden zijn ontstaan. Op gebieden zoals het opzetten van kleinschalige organisaties, MKB bedrijfjes, financiële planningen, technisch onderwijs of gezondheidszorg, vinden mensen elkaar wereldwijd via digitale netwerken met anderen. Deskundigen voorzien nationale initiatieven van commentaar en informatie. Schattingen geven aan dat inmiddels honderden miljoenen mensen wereldwijd met elkaar in contact staan en elkaar helpen op allerlei gebieden.
Economische impact beperkt. Hoewel de economische impact van genoemde ontwikkelingen wellicht nog beperkt is en vele malen kleiner is dan van de klassieke bedrijven, beginnen er zo wel tegenkrachten te ontstaan. Sommige grote bedrijven zijn ten onrechte bezig bosgronden te kappen, habitats te vernietigen en visgronden leeg te roven. Lokale NGOs stellen zich hiertegen te weer en vrijwilligers maken dankbaar gebruik van de kennis en kunde die via sociale media uit de hele wereld beschikbaar is. Het opstellen van petities of het verkrijgen van juridische steun, het voeren van acties tegen bedrijven en regeringen, het vinden van noodzakelijke deskundigheid voor alternatieven zoals duurzame bosbouw of landbouw, of kleinschalige handel, worden allemaal mogelijk gemaakt door digitale connectiviteit.
De mensheid wordt ontsloten. Naarmate meer mensen wereldwijd digitaal worden aangesloten, worden ze ontsloten voor hun medemensen en staat voor iedereen het pad van individuele ontwikkeling open. Aangesloten zijn op het openbare internet zou daarom een grondrecht moeten zijn. De invloed van religies, politiek, cultuur en groepsdenken zal verminderen doordat mensen meer de kans hebben zich zelfstandig te ontwikkelen en eigen netwerken op te bouwen. Zo ontstaat de vloeibare wereld (the fluid society) waarin iedereen iedereen kan helpen, leren kennen en waarderen. Grenzen, religies, en zelfs taal vormen steeds minder een belemmering om elkaar te vinden en te helpen. AI zal helpen om het iedereen gemakkelijker te maken om met anderen te communiceren, ongeacht de taal respectievelijk initiatieven op te zetten op tal van gebieden. De digitale ontwikkelingen dragen zo bij tot de ontwikkeling van wat te noemen valt als een wereldbewustzijn. Mensen ontdekken dankzij de digitale wereld dat we gezamenlijk op een eindige wereld leven, die slechts vreedzaam kan bestaan en overleven als we gezamenlijk handelen.
Waartoe leiden de drie grote transformaties? Terugkijkend op de eerder genoemde drie transformaties waar de wereld nu in verkeert, kan het volgende worden opgemerkt: de wereld ontwikkelt zich naar een situatie waarin de klassieke supermachten ieder niet meer in staat zullen zijn de wereld te domineren. Dat betekent dat er, wellicht per thema, wereldwijde coalities zullen ontstaan van samenwerking. Steeds meer zal ook blijken dat landen, zelfs supermachten, die zichzelf isoleren door hun bevolking algemene informatie te onthouden, achter gaan lopen in hun ontwikkeling en vervolgens een opstand moeten vrezen van hun bevolking. De grip van theocratische en autoritaire regimes zal verminderen. In die zin zijn de huidige oorlogen, hoe vreselijk ook, achterhoede gevechten of stuiptrekkingen van een verdwijnende wereld. Maar inmiddels neemt de slagkracht van democratieën ook af door het falen met oplossingen te komen. Met name door transitie twee, de klimaatproblemen en aanverwante problemen, zullen alle landen inclusief totalitaire supermachten komende decennia echter wel gedwongen worden in samenwerking tot maatregelen te komen voor een kleinere bevolkingsomvang, meer duurzaamheid, minder consumeren en natuurbehoud. Slechts in gezamenlijkheid kan dat slagen. Juist hierbij kan, en vermoedelijk zal, de derde transitie, de digitalisering van de samenleving, van doorslaggevende invloed kunnen zijn.
De zich ontvouwende vloeibare samenleving. De derde transformatie, de digitalisering, zal leiden tot nieuwe bestuursvormen van de mensheid. Geen centrale bestuurskliek, geen nieuwe vorm van democratie, maar een nieuwe wereldwijde structuur waarbij deskundigen en vrijwillige samenwerkingsverbanden op wereldschaal mensen helpen op locatie om hun bestaan te verbeteren door scholing, kennis van gezondheid, duurzaamheid, natuurbehoud, economie en talen die bijdragen aan hun welzijn en levensgeluk. De vloeibare wereld van de geest, waarin mensen digitaal met elkaar verbonden raken ongeacht geloof, ras, cultuur, lokatie en zelfs ongeacht rijk of arm. Die vloeibare wereld is zich op dit moment op de achtergrond van het heftige wereldgebeuren aan het opbouwen en ontvouwen. Opgebouwd door duizenden mensen die ofwel naast hun formele baan ofwel belangeloos menselijke netwerken bouwen, die werken zonder de stroperigheid van bureaucratieën, zonder politieke beïnvloeding. Uiteraard zullen nationale regeringen en structuren blijven bestaan. Immers mensen zullen fysiek ergens leven en hebben op locatie tal van voorzieningen nodig. Maar het belang van de natiestaat als machtsfactor zal verminderen, naarmate de vloeibare samenleving zich sterker ontwikkelt. Hetzelfde geldt voor bedrijven. Uiteraard zullen wereldwijde bedrijven nodig blijven voor tal van, al dan niet, complexe, producten. Maar veel mega bedrijven zullen verdwijnen omdat ze geen toegevoegde waarde meer hebben in de samenleving van de toekomst, waarin ieder mens als individu of in groepsverband kan leven en werken in de wetenschap dat hij of zij altijd terecht kan in de wereldgemeenschap van de vloeibare samenleving.
